Getty Images Yeteri kadar fizikî aktivite yapmayan çocuklarda obezite yaygınlaşıyor. Türkiye’de her on çocuktan biri obezite riskiyle karşı karşıya. Uluslararası kuruluşlar, bilim insanları ve öğretmenler hemfikir: Çocuklar dışarıda oynamalı!
Öyle ki Birleşmiş Milletler (BM) Çocuk Hakları Kontratı çocukların oyun hakkını teminat altına alıyor.
Ancak Türkiye’deki tablo buna çok uygun gözükmüyor.
Türkiye’deki 22 milyondan fazla çocuğun yaklaşık yüzde 90’ı kentlerde yaşıyor.
Araştırmalar Türkiye’de 11-17 yaş aralığındaki erkek çocukların yaklaşık yüzde 76’sının, kız çocuklarının ise yüzde 85’inin fizikî olarak gereğince faal olmadığına işaret ediyor.
Türkiye’de yeşil alanlara erişimde yaşanan problemlerle birlikte, çocuk parklarının kalitesi de dışarda oyun oynamayı zorlaştırıyor.
Çocukların dışarıda olma halinin sırf parklarla hudutlu olmadığı, kaldırımlardan sokaklara kentlerin çocuklar düşünülerek planlanması gerektiği de belirtiliyor.
Çocukların dışarı çıkmamasında trafik, güvenlik, hava kirliliği ve farklı ebeveyn kaygıları de tesirli olabiliyor.
Kentlerde kişi başına ne kadar yeşil alan düşüyor?
Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığına nazaran Türkiye’de kişi başına düşen ağaçlık yeşil alan ölçüsü 2024’te ortalama 12,63 metrekare olarak ölçüldü.
Ancak bu ölçü, kentten kente ve ilçeden ilçeye büyük ölçüde değişiyor.
Örneğin İstanbul Büyükşehir Belediyesinin 2022 yılında yaptığı ölçümlere nazaran İstanbul’da kişi başına düşen yeşil alan ölçüsü ortalama 7,7 metrekare.
Bazı ilçelerde bu alan bir metrekareye kadar düşerken, birtakım çok düşük nüfuslu ilçelerde 20 metrekareyi geçebiliyor.
İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Kent ve Bölge Planlama Kısmı tarafından yapılan bir çalışmada İzmir için bu ortalama 2,2 metrekare olarak söz ediliyor.
Antalya Büyükşehir Belediyesine nazaran 2024’te Antalya’da kişi başına düşen yeşil alan ölçüsü 8.3 metrekare.
TMMOB Peyzaj Mimarları Odası, kişi başına düşen yeşil alan hesaplamalarına faal ve pasif alanların dahil edildiğini vurguluyor.
Korular, parklar ve mesire alanları üzere direkt insanların yararlanabildiği alanlar etkin; yol kenarları, mezarlıklar, bahçeler üzere halkın kullanımına direkt açık olmayan alanlar pasif yeşil alan olarak sınıflandırılıyor.
BBC İBB’ye nazaran İstanbul’da çocuk nüfusunun en yüksek olduğu birinci üç ilçeden biri Bağcılar. İlçedeki oyun parkları harita üzerinde dağınık bir manzara çiziyor. Bağcılar birebir vakitte Türkiye’nin en büyük dokuzuncu ilçesi. BBC Türkçe‘ye konuşan Karadeniz Teknik Üniversitesi (KTÜ) Peyzaj Mimarlığı Kısmı’ndan Doç. Dr. Emrah Yalçınalp, kentlerde yeşil alanların genişlemesinin kıymetli olduğunu söylüyor.
Ancak büyüklüğün tek başına manalı olmadığını, bunun yerine kaliteye odaklanılması gerektiğini savunuyor:
“Ekolojik, ekonomik ve sosyolojik olarak nasıl yararlar sağladığı sorgulanmalı. Mesela yağmur suyunu filtrelemek bugün kentlerdeki sel felaketlerinin önüne geçmekte elzem. Yeşil alanlar bu üzere özellikleriyle de değerlendirilmeli. “
Sonradan düşünülen çocuk parkları bir ‘kentsel planlama hatası’
Hızlı kentleşme çocukların dışarıda geçirdiği vakti kısıtlayan en önemli faktörlerden biri.
Uzmanlar bunun, kentlerin yetişkinlere nazaran tasarlanmış olmasından kaynaklandığını söylüyor.
BBC Türkçe‘ye konuşan Nordic Playground Institute Türkiye’den Derya İyikul, çocukların resme sonradan dahil edilip, güvenlik telleriyle çevrilmiş küçük alanlar bırakma fikriyle hazırlanan oyun parklarını “bir kentsel planlama hatası” olarak gördüklerini belirtiyor.
“Ama olmasalardı bugün her şey çok daha makus olurdu, o yüzden varlığını hem sorguladığımız hem de oldukları için de şükrettiğimiz bir yerdeyiz” diyor.
İstanbul’da müfettiş olarak oyun parklarını denetleyen İyikul, birebir vakitte yeni oyun alanları tasarlayan mimar takımları ve akademisyenlerle birlikte çalışıyor.
İstanbul’da beş bine yakın oyun parkı olduğunu belirten İyikul, her bir semtin kendi başına Avrupa kentleriyle sayıca kıyaslanabilecek düzeyde olduğunu belirtiyor.
Bugün çocuk parklarının sayısı açısından İstanbul’un ilçeleriyle “denk olan” Kopenhag’ı örnek veriyor.
İyikul’a nazaran kentte yeni bir oyun parkı planlandığında evvelkilere benzememe şartının aranması, hem dizayncıları daha yaratıcı olmaya itiyor hem de “kopyala yapıştır” modellerin önüne geçiyor.
Uzmanlar Türkiye’de birbirinin neredeyse tıpkı klâsik parkların yaygın olduğu konusunda hemfikir.
Kule kaydırak, salıncak ve tahterevalli yüklü oldun parklar klâsik parklar olarak isimlendiriliyor.
İyikul “Bir yerden sonra çocuklar burada yalnızca sıraya girmeyi öğreniyor zira değişmiyor ve dönüşmüyor. Onun yaşadığı maceraya, yeni imkanlar ve fırsatlar tanımıyor” diyor.
Getty Images Uzmanlar Türkiye’de oyun parklarının birbirinin çabucak hemen birebiri olmasının çocukları sınırladığını söylüyor. BBC Türkçe‘ye konuşan Trabzon Üniversitesi’nde okul öncesi eğitim alanında Doç. Dr. Yasin Öztürk, bu parklarda çoğunlukla plastik ve dayanıksız materyalin kullanılmasının sık sık bakım muhtaçlığını çıkardığını; süratle eskiyen oyuncakların inançsız görülüp parkın kullanılmamasıyla sonuçlandığını belirtiyor.
Bu parklarla ilgili bir başka kıymetli sorun da yedi yaş ve üzeri çocuklara oyun imkanı sağlaması, yani öbür yaş kümelerini dışarıda bırakması.
Buna petrol asıllı materyaller yerine kauçuk kullanmak, kum tabanlar, su öğeleri koymak, kule kaydırak yerine kumdan zirveler yapıp çocuğun tırmanmasını ve aşağı yuvarlanmasını sağlayacak düzenekler kurmak üzere örnekler veriyor.
‘Ailelerin önyargıları da tesirli oluyor’
Türkiye’de çocukların dışarıda serbestçe oynaması, kirlenmesi, ıslanması ya da üşümesi üzere durumlar birtakım aileleri rahatsız edebiliyor.
Bu mevzuda Türkiye ve Batılı ülkeler ortasında temel yaklaşım farkları olduğunu vurguluyor.
Getty Images Londra’da çocukların oyun oynadığı bir meydan. Uzmanlar, çocukların dışarıda vakit geçirebilecekleri alanların parklarla sonlu olmaması gerektiğini söylüyor. Buna rağmen araştırmaya nazaran, Türkiye’deki öğretmenlere öğrencileri dışarı çıkarıp çıkarmadıkları sorulduğunda bu soruya “hayır” deme olasılıkları daha yüksek.
Bunda ailelerin çocukların düşme, çarpma üzere riskler yaşamasına dair tasaların tesirli olduğunu belirtiyor.
Getty Images Londra’da bir park. Bilimsel çalışmalar çocukların dışarıda risklerle yüzleşmesinin, ufak tefek kaza yahut fizikî zorluklar yaşamasının ileride başarısı için değerli olduğunu gösteriyor.
Öztürk Türkiye’de ailelerin bu mevzuda bilinçlenmeye gereksinim duyduğunu savunuyor.
Derya İyikul, çocuklarıyla dışarı çıkmak için annelerin etrafa inanç duyması gerektiğini de vurguluyor.
Oyun alanlarına ulaşımın yalnızca otomobille olması, yürüyüşün trafik ya da farklı münasebetlerle inançlı görülmemesi sonucunda oyun alanlarının hafta içinde çoğunlukla boş, hafta sonu kalabalık olduğunu söylüyor.
‘Çocuğun bağımsızlığı dışarıyla temasla başlar’
Uzmanlar, çocukların oyun kadar dışarıda olma halinin de onlar için kıymetli olduğunu söylüyor.
Emrah Yalçınalp, Türkiye’nin insan kaynaklarını kullanma konusunda “bir verimlilik sorunu” olduğunu ve bunun temelde “çocukları nitelikli kentlerle buluşturup sahip oldukları potansiyelin ne olduğuyla ilgili bir farkındalık oluşturamamaktan” kaynaklandığını söylüyor.
Yalçınalp bunu şöyle açıklıyor:
“Eğitimin temel işlevi, çocukları uygun şartlarda mümkün olduğunca fazla şeye maruz bırakıp, en verimli ve en memnun olacakları, yetenekleriyle uyumlu şeyleri seçmelerini sağlamaktır.
“Dışarıda bu seçenek sonsuzdur. Yağmur, rüzgar, kar olur… Çocuk bir yaprak adedinin havada nasıl süzüldüğünü merak eder, aerodinamik konusunda çok yeterli bir uzman olabilir; kuş görüp ornitolog olmaya karar verebilir ya da müzik yapan bir sokak sanatkarını görüp çok âlâ bir müzisyen olabilir…”
Derya İyikul da çocukluktan çıkıp yetişkinliğe giden süreçte çocuğun bağımsızlığının dışarıyla temasıyla başladığını kaydediyor.
Bu nedenle büyük kentlerde çocukların mahallelerindeki tecrübelerini çok önemsediklerini vurguluyor.
Bizim Sokak isimli program kapsamında Pazar günleri belirli saatler ortasında trafiğe kapatılan sokaklarda oyunlar ve atölyeler düzenleniyor, ebeveynler için bekleme alanları oluşturuluyor.
İyikul programla ilgili çok olumlu geri dönüş aldıklarını anlatırken “İlk kere çocuğu sokağa çıkıp oynayan ailelerden, ‘çocuğumun dışarıda oyun oynayabileceğini bilmiyordum’ diyenler” olduğunu aktarıyor.
Getty Images Uzmanlar, çocukların olabildiğince fazla tecrübeyle müsabakası gerektiğini vurguluyor. Buna yağmur, rüzgar, kar üzere hava olaylarının da dahil olduğunu vurguluyor. Hem İyikul hem de Yalçınalp, çocuğu dışarı çıkarmanın maliyetlerinin epey düşük olduğunu vurguluyor.
Yalçınalp, “Bir çocuğu şekillendirmenin maliyeti bir yetişkinin şekillendirmenin maliyetinden çok daha ucuz” diyor ve daha uzun yaşayacakları için bunun “daha ekonomik” bir yatırım olduğunu savunuyor.
“Nitelikli kent oluşturmadan nitelikli kentli oluşturmak, nitelikli kentli oluşturmadan da ülke için katma kıymet oluşturmak çok mümkün değil” diye ekliyor.
Dışarıda oyun oynamak neden kıymetli?
Dünya Sıhhat Örgütü, 1-5 yaş ortasındaki çocukların günde en az üç saatini fizikî aktiviteler yaparak geçirmesini önerirken, 5-17 yaş ortasındaki çocukların her gün en az bir saat fizikî aktivitede bulunması gerektiğini söylüyor.
Ancak, Türkiye’nin dahil olmadığı 29 ülkeyi kapsayan yakın tarihli bir incelemeye nazaran, 3 ila 12 yaş ortasındaki çocuklar her gün yalnızca 60-165 dakika açık havada oyun oynuyor.
Bir çocuk parkı ya da oyun alanından bir kilometrelik aralığın içinde oturan çocukların başkalarından beş kat daha sağlıklı olması bekleniyor.
Araştırmalar çocukların dışarıda faal olmasının, ilerleyen yaşlarda yüksek tansiyon, kalp hastalıkları ya da osteoporoz üzere hastalıkları geciktirdiğini gösteriyor.
KTÜ Peyzaj Mimarlığı Kısmı’ndan Doç. Dr. Emrah Yalçınalp, çocukların tabiatla temas halinde olduğunda, tabiata aidiyet hislerinin geliştiğini ve ileride tabiata ziyan verme riskinin düştüğünü vurguluyor.
Diğer yandan beynin telaş merkezinin frenlenirken hafıza merkezinin de daha rahat büyüyebildiğini belirtiyor.
Getty Images Uzmanlar çocukların dışarıda sonsuz olasılıkla karşılaştığını ve bunu yeteneklerini geliştirmek için kritik olduğunu söylüyor. Trabzon Üniversitesi’nden Yasin Öztürk ise okul çağındaki çocukların dışarıda enerjilerilerini attıktan sonra daha uygun konsantre olduklarını ve öğrenmeye daha açık hale geldiklerini vurguluyor.
Çocuklar dışarıda oynarken sosyalleşip, rekabet, çatışma, sıraya girme ve pazarlık etme üzere çok değerli etkileşimleri öğreniyorlar.
Düşük gelirli öğrencilere odaklanan bir bilimsel çalışma, oyun yüklü okul öncesi programlara katılanların çok daha toplumsal olduğunu, daha sonraki ömürlerinde işten atılma yahut suça bulaşma üzere sorunlar yaşama olasılıklarının düştüğünü gösteriyor.
