Üzerinde gerçek anlamda ‘güneş batmayan’ bir toprak kesimi varsa o da, bölgeyi ziyaret eden birinci kaşiflerin, ‘Gece Yarısı Güneşinin Diyarı’ ismini verdikleri, yılın dört ayı üzerinde güneş hiç batmayan Arktik neslidir.
Bölge sıklıkla ‘Beyaz Çöl’ ve ‘Buzlar Krallığı’ üzere ‘soğuk’ ve ‘verimsizliği’ çağrıştıran isimlerle anılsa da gerçekte durum hiç de bu türlü değildir. Lakin buraya gelmeden evvel, bölgede son yıllarda yaşanan iklimsel değişime ve çevresel tahribata göz atmakta yarar var.
Başta sera gazı emisyonlarındaki artıştan kaynaklanan global sıcaklık artışı, Arktik buzullarının süratle erimesine neden olmakta. Bu erime, Dünya’nın albedo etkisini (Güneş ışınlarının uzaya yansıtılması) azaltarak daha fazla ısının okyanus tarafından emilmesine yol açmakta. Bu durum, halihazırda rekor düzeylerde olan global sıcaklıkları daha da artırmakta.
ABD Ulusal Okyanus ve Atmosfer İdaresi‘ne (NOAA) nazaran, Arktik deniz buzu geçen 40 yılda, her 10 yılda bir yüzde 13 oranında azaldı. Bu, son 1500 yıldır görülmemiş bir sürat. Dünya Ekonomik Forumu‘na nazaran ise Arktik bölgesi, 2020’lerin sonları ile 2030’ların başları ortasında ‘ilk buzsuz yaz günlerini’ yaşayabilir ve iddialara nazaran, Buzlar Krallığı’nı kaplayan buz örtüsü, bir milyon kilometrekarenin altına düşebilir.
BUZULLARIN ALTINDAKİ HAZİNE
Bu felaketin sonuçlarına pek çoğumuz aşinayız… Doğal afetlerin artması, tatlı su kaynaklarının azalması, ekosistemin bozulması ve deniz düzeylerinin yükselmesi, sonuçlar ortasında şahsen yaşayarak deneyimlediklerimiz. Lakin birtakım faktörler var ki, az ya da çok, bölgeye kıyısı olan tüm devletlerin iştahını kabartıyor.
Arktik bölgesinin, bilhassa hidrokarbon ve mineraller açısından önemli ölçüde ‘keşfedilmemiş doğal kaynağa’ sahip olduğuna inanılmakta. ABD Jeolojik Araştırmalar Kurumu‘na (USGS) nazaran, Arktik dünya çapında keşfedilmemiş petrol kaynaklarının yaklaşık yüzde 13’ünü ve keşfedilmemiş doğal gaz kaynaklarının ise yüzde 30’unu barındırmakta.
Bölgede ayrıyeten ağır bir formda fosfat, boksit, elmas, demir cevheri, altın, gümüş, bakır ve çinko üzere mineral kaynakları bulunmakta. Ancak bu, işin bir boyutu. Bir öbür boyutu olan ‘dünya ticaretine tesiri,’ global ekonomik dinamikleri kökünden sarsacak nitelikte.
YENİ BİR TİCARET ROTASI: NSR
Tarih boyunca, Arktik’in buzlarla kaplı olması, ticari gemilerin bu suları aşmasını imkânsız hale getirmişti. Lakin son araştırmalar, azalan buz örtüsünün yeni nakliye rotaları açtığını göstermekte. Bilhassa, Rusya’nın Sibirya kıyılarındaki Kuzey Deniz Rotası (NSR) ve Kanada’nın Arktik Takımadaları üzerinden geçen Kuzeybatı Geçidi, büyük pazarlar ortasındaki araları değerli ölçüde kısaltmakta. Arktik Enstitüsü‘nün varsayımlarına nazaran NSR, Doğu Asya ile Avrupa ortasındaki seyahati klâsik Süveyş Kanalı rotasına kıyasla yaklaşık yüzde 40 oranında azaltabilir.
Şu anda Arktik nakliye döneminin, yıllık olarak yaklaşık üç ila dört ay ile hudutlu olduğu bilinmekte. Bu periyot, çoklukla buz şartlarının en elverişli olduğu yaz aylarına denk gelmekte. Lakin Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli (IPCC) raporları, 2015-2065 yılları ortasında dönemin her yıl kademeli olarak uzayacağını öngörmekte. Bu uzama, bilhassa petrol ve doğal gaz üzere büyük hacimli emtialar için Arktik rotalarının daha fazla kullanılacağı manasına gelmekte.
Daha da kıymetlisi; “Arktik nakliye rotalarındaki yükselişin, Süveyş ve Panama üzere klasik deniz yollarını derinden etkileyecek olduğu gerçeğidir.” İşte, bu yüzden, Arktik’in stratejik ehemmiyeti her geçen gün artmakta. Büyük güçler, değişen statüko ile siyasetlerini yine gözden geçirmekte ve operasyonlarını bu bölgede ağırlaştırmakta.
KİM, NE KADAR HİSSEYE SAHİP?
Jeopolitik güç gayretlerine geçmeden evvel, Arktik dairesi olarak isimlendirilen bu bölgenin toplam yüzölçümünün ne kadarını, hangi devletin kapladığına göz atalım… Toplamda sekiz ülkenin Arktik bölgesine kıyısı var: Bu ülkeler sırasıyla Rusya, Kanada, Danimarka, ABD, Norveç, Finlandiya, İsveç ve İzlanda.
Rusya, Arktik bölgesinin yarısından fazlasını, yaklaşık yüzde 53’ünü oluşturan en büyük hisseye sahip. Onu yüzde 29 ile Kanada izlemekte. Danimarka‘nın hissesi, Grönland üzerinden yüzde 12 civarında. ABD, Alaska‘nın bir kısmı üzerinden bölgenin yüzde 4‘üne hakim. Norveç’in Arktik toprakları, Svalbard dahil, bölgenin yaklaşık yüzde 2’sini kapsamakta. Finlandiya, İsveç ve İzlanda’nın toplam payı ise yüzde 3‘ün altında. Ayrıyeten rastgele bir ülkenin münhasıran sahip olmadığı memleketler arası sular ve bölgeler de bulunmakta.
Günümüzde Arktik bölgesinde yaklaşık 2,4 milyon Rus vatandaşı yaşamakta ve bu, global Arktik nüfusunun yarısından fazlasını oluşturmakta. Ayrıyeten Arktik bölgesi Rusya GSYİH’sinin yüzde 10’unu ve ihracatının da yüzde 20’sini sağlamakta.
Ancak Arktik bölgesindeki toprak hissesi; kabaca Van, Hakkari ve Şırnak vilayetlerinin Türkiye’nin toplam yüzölçümündeki hissesinden daha az olan ABD’nin bölgedeki faaliyetleri, bu gerçekle zıt orantılı. Hürmüz Boğazı‘ndan Doğu Akdeniz‘e, Tayvan Boğazı‘ndan Güney Çin Denizi‘ne çabucak her yerde görmeye alışık olduğumuz ABD Donanması, uzun vakittir Arktik Bölgesi’nde de uzunluk göstermekte. Bölgenin her geçen gün artan stratejik değeri ise ABD’nin bölgedeki askeri, istihbari, ekonomik ve kültürel faaliyetlerine daha yakından bakmayı zarurî hale getirmekte.
SOĞUK SAVAŞ FAYLARI ÇATIRDIYOR
Arktik, sadece global ısınma ile değil, tıpkı vakitte sert bir jeopolitik çaba ile de giderek daha sıcak bir bölge haline geliyor. ABD’nin eforları, Rusya’nın 17,1 milyon kilometrekarelik devasa topraklarının en az yüzde 20’sini oluşturan bu bölgedeki hareketini kısıtlamayı amaçlasa da, global ticareti istikrarsızlaştırma ve dünya barışını tehdit etme riski taşıyor. Washington idaresinin, NATO müttefiklerini, bölgedeki faaliyetlerini artırmaya zorlaması kutuplaşmayı derinleştirirken, Soğuk Savaş periyoduna ilişkin fay sınırları yine harekete geçiyor.
ABD Savunma Bakanlığı (Pentagon), 2024 yılında Arktik Stratejisi evrakını yayımladı ve bu bölgenin, ‘ülke savunması ve ulusal egemenlik için kritik olduğunu’ vurguladı. Bu strateji, ‘gözet ve karşılık ver’ yaklaşımıyla, ‘bölgedeki askeri varlığın artırılmasını’ hedeflemekte. ABD’nin bu vizyon uyarınca öncülük ettiği kapsamlı askeri tatbikatlar dikkat çekmekte.
Bunlardan birincisi, 16 Şubat – 17 Mart 2023 tarihleri ortasında düzenlenen Arctic Forge 23 tatbikatıdır. Bu tatbikat kapsamında, Finlandiya‘da ‘Defense Exercise North’ ve Norveç‘te de ‘Joint Viking’ tatbikatları icra edildi. İkincisi ise 29 Mayıs – 9 Haziran 2023 tarihleri ortasında düzenlenen Arctic Challenge Exercise 2023 tatbikatıdır ki, sözün tam manasıyla bir gövde şovuydu.
Finlandiya, Norveç ve İsveç‘in mesken sahipliğinde düzenlenen tatbikata, toplamda 14 ülke katıldı. Tatbikata katılan ülkeler ortasında Hollanda, Belçika, Birleşik Krallık, Kanada, Fransa, Almanya, Danimarka, Çek Cumhuriyeti ve ABD bulunmakta. Tatbikata bu ülkelerin yanı sıra, Arktik bölgesine yaklaşık 3 bin 500 kilometre uzaklıkta olan Akdeniz ülkesi İtalya ve NATO üyesi bile olmayan İsviçre de katıldı. 150 hava aracı ve 2 bin 700 çalışanın misyon aldığı tatbikatta büyük ölçekli hava operasyonları ve karmaşık senaryolar üzerinden, iştirakçi ülkelerin hava kuvvetlerinin uyumu ve aktifliği denetlendi.
GERİLİMİ DORUĞA TAŞIYAN ADIM
ABD’nin bölgedeki faaliyetleri askeri tatbikatlarla sonlu kalmadı. ABD Dışişleri Bakanlığı, Aralık 2023’te yayınlanan, ‘ABD Genişletilmiş Kıta Sahanlığı Dış Hudutları Duyurusu’ ile Kuzey Kutbu‘ndaki kıta sahanlığının yaklaşık bir milyon kilometrekare genişletildiğini duyurdu. Bu karar, Rusya tarafından, ‘yeni bir provokasyon’ ve ‘uluslararası hukukun açık bir ihlali’ olarak yorumlandı.
Belge, bu kararın, 1982 Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Kontratı (UNCLOS) ve ıta Sahanlığı Sonları Kurulu’nun (CLCS) Bilimsel ve Teknik Kılavuz İlkeleriK ile ‘tamamen’ uyumlu olduğunu öne sürse de Rusya, ABD’nin bu kararı, CLCS’ye başvurmadan tek taraflı olarak aldığını savunmakta. Ayrıyeten, ABD’nin UNCLOS’a taraf olmaması da kıta sahanlığı hudutlarının belirlenmesine ait prosedürlere bağlılığını tartışmalı hale getirmekte. ABD’nin bu adımı, Kuzey Kutbu jeopolitiği ve bölgesel istikrar açısından çeşitli riskler yaratmakta.
ABD’nin bu atılımının çabucak akabinde, 13. Milletlerarası Kuzey Kutbu Forumu’nda konuşan, periyodun Rus Donanması kumandanı Amiral Nikolay Yevmenov, “Rusya’nın Kuzey Kutbu sonlarını genişletmeye odaklandığını” vurguladı. 18 Mart 2024’te Rusya, Uluslararası Deniz Yatağı Otoritesi temsilcisi aracılığıyla, ABD’nin tek taraflı olarak belirlediği kıta sahanlığı sonlarını tanımadığını açıkladı.
Rusya ardından, Temmuz 2024’te, Kuzey, Pasifik ve Baltık filoları ile Hazar filosundan 300 savaş gemisi, 50 uçak ve 20 bin işçinin katıldığı geniş çaplı bir deniz tatbikatı başlattı. Bu tatbikat, ABD ve NATO’nun artan denizcilik faaliyetlerine karşı bir karşılık olarak gerçekleştirildi.
ABD’nin, bölgede barış dışında pek çok şeye hizmet eden bu tek taraflı açıklaması, yakın gelecekte Arktik ülkeleri ortasında yeni toprak uyuşmazlıklarını körükleyebilir; bölgesel silahlanma yarışının hızlanmasına, askeri faaliyetlerin artmasına ve hatta yeni çatışmaların tetiklenmesine de yol açabilir.
NÜKLEER FELAKETTEN EVVEL SON ÇIKIŞ
Tarih, Arktik’te sergilenen denetimsiz tavırların sonuçları hakkında önemli ikazlar sunmakta. Bölge, Soğuk Savaş devrinde de büyük güçlerin uğraşına sahne olmuş ve bu çabanın uzun vadeli tesirleri, kültürel ve ekolojik felaketlere yol açmıştı.
Örneğin, Soğuk Savaş sırasında, Arktik bölgesindeki İnuit toplulukları zorla yerinden edilmiş, aileler cet topraklarından koparılmış, geçim kaynakları yok edilmiş, bu süreçte büyük kültürel kayıplar yaşanmış ve jenerasyonlar uzunluğu silinmeyecek travmalar yaratılmıştı.
Bölgedeki durum, mevcut seyrinde devam ederse Arktik, tıpkı Soğuk Savaş periyodunda olduğu üzere bir çeşit çevresel yıkım mezarlığına dönüşebilir. Lakin daha inançlı bir yol her vakit mevcuttur.
Kant, “Ebedi Barış Üzerine Felsefi Bir Deneme” (Zum Ewigen Frieden) isimli yapıtında, “Doğa, savaş yerine barışı mümkün kılacak şartları yaratmaya çalışır” der. Bunun üzerine düşünmeye paha. Çünkü bugün Arktik bölgesinde yaşanan çevresel felaket, bir taraftan dünyanın geleceğini tehdit ederken, öteki taraftan oluşan yeni ticaret rotalarıyla devletlere ‘yeni işbirliği fırsatları’ sunuyor.
Bu fırsatların, vaktinde ve yanlışsız bir halde kıymetlendirilmesi; bölgedeki askeri tansiyonların azaltılması, diyaloğun artırılması ve vakitle devletlerin barışı tercih etmelerini sağlayacak toplumsal, politik ve ekonomik şartların oluşmasıyla sonuçlanabilir. Fakat bu fırsat, tipimizi tarihte görülmemiş bir yıkıma sürükleyebilecek muhtemel bir ‘küresel nükleer felaketten önce’ değerlendirilmelidir.
LEVIATHAN’I BEKLERKEN…
Yunan mitolojisinde Arktik bölgesi, rabler ülkesi yakınlarında yaşayan ölümsüz ırkın ütopik diyarı Hyperborea‘ydı. Tropik bir iklimle tasvir edilen bu bölgede ne kar ne de buzdan eser vardı. Erken devir Rus milliyetçileri de bu efsaneden hareketle, Hyperborealıların doğal varisleri olduklarını savunmuştu.
Bugün ise, Arktik üzerindeki uğraş büyük ölçüde Thomas Hobbes’un “doğa durumu” kavramını yansıtıyor. Hobbes, insanların kaynaklara hakim olmak için rekabet ettiği; herkesin kendi hayatını önemsediği, güvensizliğin hâkim olduğu, ‘kesintisiz bir çatışma ve kaos’ halinden bahsediyordu ve bu durum Latince, “bellum omnium contra omnes” yani “herkesin herkese karşı savaşı” tabirinde hayat buluyordu.
Hobbes’a nazaran, bu durumdan çıkışın tek yolu, bireylerin özgürlüklerinden feragat ederek mutlak bir otoriteye, hükümran bir güce boyun eğmesiydi. Hobbes, kelamını ettiği otoriteyi; ismini, İncil’de geçen büyük ve güçlü bir deniz canavarından alan, ‘Leviathan’ ile özdeşleştirmişti. Tertibin, güvenliğin ve barışın garantörü olan Leviathan, toplumun üzerinde yükselen güçlü bir otoriteyi temsil etmekteydi.
Peki, bu durumda Leviathan kim olacak dersiniz?
Arktik’i, ulusal kimlikleri ve anavatanlarının büyük bir modülü olarak gören Ruslar mı, yoksa Beyaz Çöl’de nükleer denizaltılarla altın arayan kovboylar mı?
